Pakhuis de Wildeboer

Update 20 september 2011: Ik heb me vergist, de balken in het pakhuis zijn niet van eikenhout, maar van grenenhout. De huidige bewoners hebben laten weten dat er in de hele constructie van het pakhuis geen eikenhout is gebruikt, waarvoor dank! Ik zal binnenkort bloggen over de vermoedelijke herkomst van het hout.

Ik waarschuw maar even, dit wordt een ingewikkeld verhaal. Teunis Bon, de grootvader van mijn betovergrootvader, kocht 210 jaar geleden het pakhuis 'de Wildeboer' gelegen aan de Zaan in Zaandam. Hij had opslagruimte nodig voor oliehoudende zaden, waaruit hij vervolgens olie liet persen door een van de vele oliemolens langs de Zaan.
Grootvader van... Hoe zit dat dan precies? Teunis Bon trouwde op 21 februari 1773 te West-Zaandam met Trijntje IJzer. Het echtpaar kreeg drie kinderen, Cornelis (1773), Simon (1775) en Christina (1779). Die laatste trouwde in 1808 met Abraham Keijser, mijn voorvader in directe lijn.
Het echtpaar kreeg één zoon, genoemd naar zijn grootvader en geboren in 1812. Enkele maanden later kwam Abraham Keijser te overlijden en Teunis (mijn betovergrootvader)werd deels opgevoed door zijn grootvader. Opa Teunis bouwde een handel in olie en traan op en deze ging in 1836 over naar kleinzoon Teunis. Daarvan werd melding gemaakt in de krant, door het plaatsen van volgende advertentie:


De advertentie stond begin maart 1836 in het Algemeen Handelsblad en dat was een bewuste keuze. De oliehandel van Teunis Bon was actief in een groot deel van het land, tot Middelburg aan toe. Het was zaak, om de wisseling van exploitatie zo breed mogelijk bekend te maken.
De oliehandel kocht zaden in, bijvoorbeeld raapzaad of koolzaad, en sloeg dat op in het eigen pakhuis. Als er vervolgens olie nodig was, werd een deel van het zaad uitgeperst in een oliemolen. Waar Teunis Bon nog gebruik maakte van de diensten van anderen, had Teunis Keijzer zelf een aantal molens in bezit. De zaden werden daar geperst in een installatie die met louter windkracht een druk van 500 atmosfeer kon genereren. Voldoende om - in twee etappes - alle olie uit de zaden te krijgen. Wat overbleef, de zogeheten oliekoeken, werd verkocht als veevoer.
Teunis Bon overleed in 1839 op de respectabele leeftijd van 87 jaar. Teunis Keijzer zette de oliehandel voort tot zijn dood in 1849.

Een sprongetje naar het heden, vorige week was het Open Monumentendag en pakhuis de Wildeboer bleek ook te bezoeken. Dat moest ik meemaken, dus vroeg opgestaan om de trein naar Wormerveer te nemen. Ik hoor de lezer al weer denken. Wormerveer? Maar het staat toch in Zaandam?
Ik had al beloofd dat het een ingewikkeld verhaal zou worden. Het pakhuis is naar schatting gebouwd in 1730 en op een gegeven moment stond het in de weg van de expansiedrang van de firma Verkade. Er werd geopperd dat het pakhuis best afgebroken kon worden, omdat het op waardevolle grond stond. Ai, dat viel niet zo goed. Gelukkig was er de Stichting Frans Mars, die zijn best deed om Zaans erfgoed te behouden. In 1985 kocht de Stichting het pakhuis voor een bedrag van 1 gulden.
De steunbalken (van fors eikenhout) werden onderaan doorgezaagd, er werden vijzels het pakhuis binnengereden en het hele gebouw werd op twee dekschuiten gereden. Klaar voor een tocht van 6 kilometer over de Zaan naar Wormerveer. Aan de Dubbele Buurt aldaar was een gapend gat ontstaan door het afbranden van een pakhuis. De ideale tweede plek voor de Wildeboer.


Het weer op 10 september zat goed mee, het pakhuis stond lekker in het zonnetje, zoals hier boven te zien is. De deur stond uitnodigend open en de bewoners waren blij verrast om een nazaat van de vroegere eigenaren te ontmoeten. Meteen bij binnenkomst zag ik een
mooi bordje, met daarop een lijst van alle eigenaren van het pakhuis. Die gegevens komen uit een boekje dat over het pakhuis is geschreven door een voormalig medewerker van Verkade, de heer Anne Hof. Hij heeft op basis van allerlei schepenakten en notariële akten uit het archief van de Gemeente Zaanstad de geschiedenis van het pakhuis in kaart gebracht. Ik heb zelf al die akten ook bekeken. Er is een groot verschil tussen 'over iets lezen' en 'iets met eigen ogen zien'. Zo ook nu, het was zeer indrukwekkend om het pakhuis van binnen te bekijken.
Uiteraard zijn er dingen veranderd om er een leefbaar huis annex atelier van te maken, maar bepaalde details zijn bewaard gebleven, zoals de dikke grenen balken die het skelet van het pakhuis vormen.


Het houtwerk is ooit witgekalkt, waarschijnlijk met een substantie die ook gif bevatte, om insecten en dergelijke te weren. Verkade heeft het pakhuis een aantal jaren gebruikt voor opslag van grondstoffen voor koek en andere zaken.
In de oude tijd werd het zaad gestort in zogeheten kassen, bakken die tegen de zijkant van elke verdieping waren getimmerd. Boven elke kas zat een luik, zodat frisse lucht vrij spel had in de opslagruimte. Er werd alles aan gedaan om de zaden in goede conditie te houden. Een andere bewerking was het verplaatsen van een lading zaden van boven naar beneden. Dat proces, dat volgens de overlevering de oorsprong is van het woord 'verkassen', werd in gang gezet door een schuif in de vloer te openen. De zaden stroomden zo een verdieping lager. Door die verplaatsing werd broei tegengegaan. Gelukkig zijn een aantal van die schuiven bewaard gebleven, zoals op de foto hieronder te zien is.


Al met al is het verhaal toch niet zo heel erg ingewikkeld geworden, zie ik.

Eindelijk de brug dan toch gevonden

Okee, het kost wat tijd, maar dan heb je ook wat. Vrij vertaald in: Ik heb een paar jaar nodig gehad om er achter te komen waar mijn vader in de oorlog op de foto is gezet. Dit was de foto:


Omdat er zo weinig van de omgeving op staat was het aanvankelijk gissen wat er nu precies op stond. Aan de linkerkant staat een hek, dat op enkele bruggen in Amsterdam werd gebruikt om het verkeer tegen te houden als de brug open moest. Het was dus een brug, maar welke? Achterop stond April 1942, dus de foto was in het voorjaar gemaakt. Dat verklaarde ook de lange schaduwen. Ik dacht dat het tijdstip van opname midden op de dag was, zodat het water min of meer noord-zuid zou lopen. Met als gevolg dat de brug in oost/westelijke richting lag.
Afijn, alle bruggen in die richting op de kaart opgezocht en de situatie vergeleken met wat er op de foto stond. Sommige (de Scharrebiersluis bij het Entrepotdok, bijvoorbeeld) leken veelbelovend. Zelfde soort hek, ook in de buurt van een waardevol object (dat Entrepotdok), maar details kwamen niet overeen.
Nog maar weer eens navraag doen, de bemensing van het Stadsarchief Amsterdam helemaal gek maken met vragen (sorry daarvoor) en tientallen foto's en tips natrekken.
En dat allemaal zonder resultaat. De foto is zelfs geplaatst op de website van Ons Amsterdam, want de lezers van dat blad kennen Amsterdam als geen ander. Ook weer niets. Om wanhopig van te worden. Misschien de lantaarnpaal? Dit type kwam voor op een aantal Amsterdamse bruggen, maar ook dat spoor liep dood.
Wat doe je dan? De beste manier is om even helemaal iets anders te gaan doen. In mijn geval was dat onderzoek naar de meandering van de Waal rond 1600 en het maken van een reeks transcripties.
En dan kruipt het bloed toch weer waar het niet gaan kan. Weer de Beeldbank van Stadsarchief Amsterdam opgezocht en zoeken naar foto's met als thema 'loods', 'haven', 'kraan' en 'kade' om er een paar te noemen. En uiteindelijk kwam ik deze tegen:


Die loods, die lijkt wel heel erg op de loods op de foto uit 1942. Gelukkig hoef je niet naar zo'n klein postzegeltje te turen, met één muisklik kan de foto worden vergoot. En dan komt dit in beeld:


Frappant, dus. Alleen het gebouw met de puntjes op de achtergrond, dat zag ik niet echt op de originele foto. Maar met een kleine computerbewerking (het egaliseren van het histogram, voor de kenners) zie je opeens dit:


Hebbes. Het ging dus om een brug over de Binnenhaven. Via een oude plattegrond van de stad blijkt, welke brug dat is geweest:


Brug nummer 269, lopend niet in oost/westelijke richting, maar in noord/zuidelijke richting. Waaruit dus meteen volgt, dat de foto niet midden op de dag is genomen, maar ergens aan het eind van de middag. Het Stadsarchief heeft een originele bouwtekening van deze brug in bezit. En daar zien we, inderdaad, de lantaarnpaal.


Daar nog in originele staat, en niet kapotgeschoten (denk ik) zoals in de oorlog. De brug had oorspronkelijk een stenen aanzet, op de foto staat waarschijnlijk een houten noodconstructie die in de oorlog is aangebracht.

Tijdens het bewerken van de foto van het Stadsarchief komt ook bovenop de loods een bord met namen aan het licht. Plaatsen in Schotland die ook op de originele foto te vinden zijn:


Die Binnenhaven bestaat niet meer, hij moest verdwijnen omdat het aantal sporen naar het Centraal Station vergoot moest worden. Vroeger lag er een enkel spoor op de dijk, nu zijn het er meer dan tien.

Bij het Stadsarchief kunnen ze nu even rustig ademhalen. De deskundigen hoeven niet meer meteen in de stress te schieten als ze me zien binnenkomen. Zo van: "Oh, daar is hij weer, met zo'n brugzoekende blik in zijn ogen." Maar misschien heb ik binnenkort wel weer een ander probleem waar deskundige assistentie absoluut bij nodig is...

Archiefkasten en vis

Een beetje vreemde titel, ik geef het toe. Om maar met de archiefkasten te beginnen: deze prachtexemplaren staan in de oude studiezaal van Rigsarkivet in Kopenhagen.


De genummerde houten kasten met ijzerbeslag werden in de 19e eeuw gebruikt om documenten van de Deense regering in op te slaan. Het binnenwerk bestaat uit een aantal smalle vakjes boven elkaar, zodat de documenten gegroepeerd opgeslagen konden worden.
Tegenwoordig is de studiezaal in een ander deel van het gebouw gevestigd, dichter bij de nieuwe ingang. Die nieuwe zaal is puur functioneel (lees: saai), er zijn vrijwel geen versieringen. Nee, dan de oude zaal, die tegenwoordig wordt gebruikt als kantoorruimte. Daar hangen prachtige wapenschilden. Even een close-up van zo'n schild:


Het is een beetje moeilijk te zien, maar daar is de vis dan toch. Een stokvis om precies te zijn. Volgens de archivaris is de 'running gag' dat dit het wapenschild bij uitstek geschikt is voor een archivaris en zijn werkmateriaal: oud, taai en zonder ruggengraat...
Met de toevoeging van mijzelf dat ze desondanks fier overeind blijven! Ach, een beetje zelfspot mag af en toe best, zeker als het in zo'n mooie omgeving gebeurt.