23 oktober 2014

Wat gebeurde er op 23 oktober 1944?

23 oktober 1944


De inwoners van Hilversum werden die dag ruw gewekt. Heel vroeg in de ochtend ging het luchtalarm af, om na enige tijd plotseling weer op te houden. De doodse stilte daarna werd onderbroken door schreeuwende Duitse soldaten, die alle mannen tussen de 17 en 50 jaar uit hun huis sleurden en met geweld richting het sportpark dirigeerden. Daar moesten ze zich registreren en volgde een tocht naar Amersfoort. Eenmaal in Amersfoort werden ze ondergebracht in het Polizeiliches Durchganglager (PDL), een concentratiekamp. Uit de boekhouding van dat kamp weten we dat er die dag vier groepen binnenkwamen vanuit de 'Aktion Hilversum', zoals de razzia eufemistisch werd genoemd.



22 oktober 2014

Wat gebeurde er op zondag 22 oktober 1944?

22 oktober 1944
Een kalme zondag, zeker als je het vergelijkt met de daaropvolgende maandag. Dat was de dag dat aanzienlijk meer dan 3000 mannen uit Hilversum uit hun huis werden gejaagd om graafwerk te gaan doen voor de bezetter...

De ondergrondse pers kwam met wijze raad binnen.

21 oktober 2014

Wat gebeurde er op 21 oktober 1944?

21 oktober 1944
Het was een zaterdag en het was bovendien tamelijk warm voor de tijd van het jaar. Uit gegevens van het KNMI blijkt, dat de gemiddelde temperatuur in De Bilt 15,1 graden was. Het regende die dag ook een beetje, maar dat mocht eigenlijk geen naam hebben. Deze zaterdag was een rustige afsluiting van de week, waarbij de ondergrondse pers zich bezighield met bespiegelingen:

19 oktober 2014

Wat gebeurde er op 19 oktober 1944?

19 oktober 1944
De regering Londen moest haast lijdzaam toezien wat er in Nederland gebeurde. Via de ondergrondse pers werd wel geprobeerd om de inwoners goede raad te geven, maar het is de vraag of die raad wel werd geaccepteerd.

18 oktober 2014

Wat gebeurde er op 18 oktober 1944?

18 oktober 1944
Van allerlei kanten werd gewaarschuwd voor plannen van de Duitsers. Er zouden - zo dacht men - nog meer razzia's volgen. Mannen in de bedreigde leeftijd werd geadviseerd om niet in te gaan op de bevelen en zich waar mogelijk te verstoppen.

17 oktober 2014

Wat gebeurde er op 17 oktober 1944?

17 oktober 1944
Dagblad De Gooi- en Eemlander, dat keurig aan het handje van de bezetter liep, bracht het jankverhaal dat een van de grootste soldaten van Duitsland was overleden. Het ging om Rommel, die door Hitler was gedwongen om zelfmoord te plegen. Maar dat wist bijna niemand. Het publiek kreeg slechts een tranentrekker voor ogen. Na de mislukte aanslag (20 juli) op Hitler werd hij na onderzoek door de Gestapo van medeplichtigheid verdacht, omdat zijn naam door de samenzweerders was genoemd.


15 oktober 2014

Wat gebeurde er op 15 oktober 1944?


15 oktober 1944
Met de jongste razzia's nog vers in het geheugen weten de makers van ondergrondse bladen niet veel ander nieuws meer te brengen. Er leeft best spanning in het land, alleen blijft die toch onderhuids zitten. Het Zaans Nieuws bracht wat neutraal nieuws over de situatie in Nederland.


Maar elders in het land werd verslag gedaan van felle gevechten buiten ons eigen landje. Zoals te zien is in AGD, een ondergronds krantje dat werd verspried in Amsterdam:

12 oktober 2014

Wat gebeurde er 70 jaar geleden?

Na de operatie Market Garden was het resultaat dat de bezetter plotseling werd geconfronteerd met een front in het door hen bezette gebied. De Geallieerden hadden een deel van Nederland heroverd, met name het deel onder de grote rivieren. Die rivieren werden een natuurlijke frontlijn en aan de bezette kant moesten in allerijl versterkingen worden aangelegd.
Dat gingen de Duitsers natuurlijk niet zelf doen, de Nederlanders mochten dat karweitje opknappen. Om aan de benodigde mankracht te komen werd een beproefd middel ingezet: de razzia. Het recept was simpel, grendel een stad of dorp helemaal af, laat de sirenes van het luchtalarm afgaan en ga vervolgens de huizen langs gewapend met handgranaten en mitrailleurs. Kijk in elk huis of er mannen aanwezig zijn en sleep ze naar buiten. Wordt er niet snel genoeg opengedaan? Gooi dan een handgranaat tegen de voordeur aan.
Het Oranje-bulletin van 10 oktober beschrijft de eerste van de nieuwe serie razzia's:


Een dag later wist de ondergrondse pers te melden dat een grote groep Duitse agenten naar de hoofdstad was gekomen, met de bedoeling om daar ook een razzia te houden. Het Zaans Nieuws bracht het nieuws als volgt onder de aandacht:


Vrij Nederland gaf zelfs een speciaal bulletin uit, waarin de bevolking van Amsterdam werd gewaarschuwd en waarin meteen een verslag werd gegeven van de zaken die zich in de afgelopen dagen hadden afgespeeld.


En Amsterdam bleek inderdaad het toneel te zijn van een grootscheepse razzia, zo is te lezen in de ondergrondse pers van 12 oktober 1944.

03 oktober 2014

Wat gebeurde er op 4 oktober 1944?

4 oktober 1944
O ja, te midden van de hoeveelheid ondergrondse bladen had je er ook nog een paar boven de grond, die een vrolijk teutoons geluid lieten horen. Zoals deze stoorzender, die duidelijk wilde maken dat het wel genoeg was met die oorlog. Geen idee wie hier allemaal intrapten, overigens.

02 oktober 2014

Wat gebeurde er op 2 oktober 1944?

2 oktober 1944
Naarmate de oorlog blijft doorgaan worden sommige zaken steeds schaarser. Stencilinkt, bijvoorbeeld, maar zeker ook papier. De makers van ondergrondse bladen hebben dan ook veel moeite om met een beperkt aantal vellen papier een grote groep mensen te bereiken. Remedie: spreek de lezer meteen aan, en zorgt dat hij of zij het nieuws leest en de drager ervan daarna zo snel mogelijk doorgeeft.


Terwijl dagblad De Gooi- en Eemlander (stevig onder de vleugels van de bezetter) niet verder komt dan de melding dat er "sporadisch nog gevechten in Nederland plaatsvinden". Daarentegen wordt fel van leer getrokken tegen mensen die wat hout uit het bos halen om toch nog wat warmte te kunnen krijgen en eventueel een schamel potje koken op hun houtkacheltje.

30 september 2014

Wat gebeurde er op 30 september 1944?

30 september 1944
Het vechten gaat maar door, met een zwaartepunt rond Arnhem en het rivierengebied. De rest van het land moet maar afwachten hoe dit strijdtoneel zich nu weer zal ontwikkelen. De zuidelijke helft van het land hoopt, dat ze de gewonnen vrijheid zullen behouden. Het noorden hoopt, dat de Duitsers verder teruggedrongen zullen worden...

27 september 2014

Wat gebeurde er op 27 september 1944?

27 september 1944
Allengs wordt het steeds duidelijker dat operatie Market Garden, zoals de massale luchtlanding van de geallieerden intern werd genoemd, niet het gewenste effect heeft gehad. Ondergrondse bladen zoals de Klaroen der Bevrijding zullen hun trompetgeschal toch nog heel even binnen moeten houden. Nederland is nog niet bevrijd.

26 september 2014

Wat gebeurde er op 26 september 1944?

26 september 1944
Nu, ruim een week na de luchtlanding bij Arnhem, wordt langzaam duidelijk dat de pogingen van de Geallieerden om een bres te slaan in de verdediging van de Duitsers, zijn mislukt. Een klein deel van Nederland is wel bevrijd, maar de rest blijft zuchten onder het Duitse juk.


Ongeveer eenderde van Nederland was bevrijd, zoals uit het volgende kaartje blijkt:



En in het deel van het land dat nog steeds bezet is, gaan de Duitsers als beesten tekeer, zo blijkt uit dit nummer van de illegale krant Trouw.

17 september 2014

Wat gebeurde er op 17 september 1944?

17 september 1944
Het was een zondag, en dan niet zomaar eentje. Nee, het was de dag dat de geallieerden massaal in inval trachtten te doen in Nederland. Grote hoeveelheden parachutisten kwamen naar beneden in het kader van de operaties Market en Garden, later vaak aangeduid met de verzamelnaam Market Garden. Die codenamen waren toen alleen bij het oppercommando bekend, de gewone Nederlander hoorde alleen iets over een 'invasie'. De reguliere pers verscheen die zondag niet, maar de illegale bladen wisten niet hoe snel ze het heugelijke nieuws naar buiten moesten brengen. Zoals de Oranje Gids:


En de duikbode (oorspronkelijk gestart als mededelingenblad voor onderduikers) wist het volgende te melden:


Het begin was er, en bijna niemand wist wat er nog voor ellende stond te gebeuren.

16 september 2014

Wat gebeurde er op 16 september 1944

16 september 1944
Okee, je kunt als bezettingsmacht natuurlijk blijven ontkennen dat er iets aan de hand is, maar op een gegeven moment zullen toch ook de gezagsgetrouwe kranten iets van het nieuws moeten brengen? Zo baseert de Gooi- en Eemlander zich op 16 september op bronnen rondom de Duitsers om toch het nieuws over een kleine invasie te kunnen melden.


Inmiddels was een klein stukje Nederland al bevrijd, te weten Maastricht en Eijsden. Ik heb voorlopig een kaartje gemaakt, met in groen de bevrijde delen.

14 september 2014

Wat gebeurde op 15 september 1944

15 september 1944

Het is een vrijdag en de lucht lijkt te zinderen, hoewel niemand nog het fijne ervan weet. Trouw meldt voorzichtig nieuws, maar houdt enkele slagen om de arm:


Andere ondergrondse bladen hinten ook dat er wat staat te gebeuren, waardoor Nederland in zijn geheel bevrijd zou moeten worden. Maar ook daar is het meer gissen dan keiharde wetenschap. Slechts een paar kleine stukjes van ons land zijn bevrijd, de rest nog niet.


en


De bevolking wordt langzaam voorbereid op een intocht van geallieerde militairen, met een strenge waarschuwing. Het lijkt wel vreemd, dat mensen nog bloemen zouden hebben om naar de bevrijders te werpen als teken van vreugde. En ook vruchten lijken niet erg waarschijnlijk, maar zo staat het er wel.


07 september 2014

Wat gebeurde er van 8 - 14 september 1944?

8 september 1944
Het is vrijdag en het eind van een gecompliceerde week nadert. Via de ondergrondse pers krijgen we te horen hoe een en ander zit.


10 september 1944
Gisteren, zaterdag, even geen verslag gedaan van de gebeurtenissen. Vandaag heeft de weerslag van de uitzendingen der BBC gunstig nieuws. De geallieerden komen er aan en als ze hier zijn zal er met Nederlands geld worden betaald, zo staat er.


Later zal blijken dat het geld toch een wat stevig Amerikaans sausje heeft gekregen. Onze koningin in het midden van een dollarbiljet, dat wèl de waarde van een Hollandse gulden vertegenwoordigt.


Vanwege drukke werkzaamheden gisteren geen inschrijving. Vandaar dat we gewoon verder gaan met
12 september 1944
De dag, dat de reguliere - Duitsgezinde - kranten nog even konden palaveren over "De Leider" en wat hij toch allemaal voor mooie inzichten had:


Terwijl de ondergrondse pers nieuws te brengen had dat er echt iets toe deed. Namelijk dat de eerste geallieerde troepen voet op Nederlandse bodem hadden gezet. Het Parool wijdde er zelfs een speciale editie aan.


13 september 1944
De partijen die nog steeds denken dat het "1000-jarige rijk" er zal komen, laten nog even van zich horen. Een praatje voor eigen kring, met dreigementen, verdachtmakingen en dergelijke.


14 september 1944

Wie echter de ondergrondse pers leest, krijgt een heel ander beeld van de situatie. De geallieerden staan voor de poort en het is nog maar een kwestie van tijd voordat grote delen van Nederland bevrijd zullen zijn.

31 augustus 2014

Wat gebeurde er 70 jaar geleden? 1-7 september 1944

In de laatste maanden van 1944 leefde Nederland tussen hoop en vrees. De berichten dat de oorlog snel ten einde zou zijn volgende elkaar in rap tempo op. Ik probeer de sfeer van die tijd een beetje terug te halen, in de vorm van een dagboekverslag. Om de draad er een beetje in te houden, zal ik dit ene bericht steeds uitbreiden, zodat de chronologie intact blijft.

1 september 1944
De illegale bladen stonder er bol van: de oorlog is zijn zesde jaar ingegaan. Een referentie naar de inval in Polen op 1 september 1939, die het begin van de Tweede Wereldoorlog betekende.


Het blaadje "Weet U dat" werd door de ondergrondse in de omgeving van Helmond uitgegeven. De bewaarde exemplaren zijn gescand door de Koninklijke Bibliotheek en in te zien via website www.delpher.nl.

2 september 1944

De nog bestaande pers, de vast zat onder het Duitse juk, trachtte de lezer een verdraaide werkelijkheid voor te houden. Het ging er om, de lezer ervan te doordringen dat het Duitse leger op termijn zou zorgen voor een 'bevrijd Europa'.


Ook in het advertentiegedeelte van de Gooi- en Eemlander leek het alsof het leven zijn gewone gang bleef gaan


3 september 1944
Op deze zondag vertrok een goederentrein van Westerbork naar Auschwitz. Het zou het laatste transport naar dat vernietigingskamp zijn. In de wagons ruim 1000 mensen, onder wie de zusjes Margot en Anne. Slechts weinigen wisten wie zij waren, het zou tot na de oorlog duren voordat Anne wereldberoemd werd met haar dagboek.

















4 september 1944
Een deel van de lage landen (met name België) was al bevrijd, de rest zuchtte nog onder de bezetting. In de officiële kranten vooral berichten over executies en maatregelen zoals een avondklok. De tijd dat mensen weer in de open lucht mochten vertoeven was weer korter gemaakt.






















De illegale pers, daarentegen, meldde ook ander nieuws. Uit een simpel berichtje over de loop van de treinen valt heel wat af te lezen. Nederlanders bleven thuis en het waren vooral Duitsers die in groten getale de trein naar het oosten namen.


Er leek wat te broeien. Uiteraard speelde de illegale pers daar op in. Met een berichtgeving die in de reguliere kranten natuurlijk nooit gepubliceerd had kunnen worden. Elke 'gewone' krant die in 1944 uitkwam kreeg zijn papier, inkt en wat dies meer zij via de bezetter. Eén verkeerd woord en er volgde de een verschijningsverbod.


5 september 1944
Deze dag zou later de geschiedenis ingaan als Dolle Dinsdag. Via allerlei kanalen werd geventileerd dat de bevrijding van Nederland nog maar een kwestie van dagen zou zijn. De geallieerde legers lagen voor de poorten en binnen een paar dagen zouden ze massaal binnenvallen.
Op de bezetter maakte dit indruk en de teugels werden strak aangetrokken. In de volgzame kranten werd het bericht gepubliceerd dat iedereen gewoon aan zijn dagelijkse werk moest gaan. Want anders...


Het verschil met de ondergrondse pers had deze dag niet groter kunnen zijn. Sommige bladen lieten het niet bij een voorzichtige hint naar eventuele acties van de Geallieerden, nee ze knalden er meteen fors op.


Compleet met de Nederlandse vlag achter de titelregel. Dit blijf bij de bezetter niet onopgemerkt en het idee dat de oorlog bijna voorbij was, werd steeds sterker. Soldaten kozen het hazenpad en gingen op alle mogelijke manieren terug naar Duitsland. Hier een foto van vluchters op de fiets vanuit Den Haag, op internet gezet door het Geheugen van Nederland.


6 september 1944
Op woensdag kwam de harde werkelijkheid weer naar voren. De euforie van de dinsdag was misplaatst en door overmoed hadden mensen dingen gedaan die ze fataal waren geworden. De ondergrondse pers deed zijn best om de plooien weer glad te strijken. Onder andere met een speciale editie, bedoeld voor de regio Rotterdam.


7 september 1944
Vol goede hoop, maar toch van slag vanwege de gebeurtenissen van eergisteren en vooral van gisteren.


10 april 2014

Even stevig aan de slag in het Streekarchief

Van tijd tot tijd krijg je informatie binnen waar je eigenlijk al heel lang op hebt zitten wachten, zonder er steeds bewust mee bezig te zijn, dat wel. Gisteren gebeurde dat, toen ik de nieuwsbrief van het Streekarchief Gooi- en Vechtstreek binnen kreeg. Daar stond onder meer het volgende in:


Ik was al eens op die begraafplaats geweest, omdat mijn oudtante (de zuster van mijn opa) daar begraven is in 1955. Dat wist ik dan weer uit een advertentie in de krant:


Over zo'n begraafplaats wandelen zonder een duidelijk doel heeft niet zo heel veel zin. Want: is het graf er nog? Is de steen nog wel leesbaar, of is het helemaal overwoekerd? Hoe weet je of je alle graven wel hebt bekeken? Dat lukte dus niet echt. Het was wel een rustgevende wandeling, maar ik vond verder geen informatie.
Maar nu was het archief er dan. Vandaag meteen naar het Streekarchief gegaan, om de grafboeken eens door te spitten. Even nog dacht ik, dat er wellicht een index op was gemaakt, maar nee. Het werd dus handmatig doorbladeren en scannen. En dat door 13 boeken heen. Het eerste boek kostte even tijd, om het systeem te doorgronden, maar toen dat eenmaal gebeurd was ging het verder als een speer. Een haast vaste wetmatigheid is, dat deze manier van zoeken heel lang kan duren. En inderdaad, halverwege boek nummer 12 had ik beet.
Dit is de begraafinschrijving, bovenaan de linkerpagina, daarna de rechterpagina.



En nu weet ik ook wanneer haar man is overleden. Dat deel van de burgerlijke stand is nog niet openbaar (pas in 2017), maar ik heb nu wel een duidelijk handvat om te zoeken in bronnen zoals lokale kranten, bevolkingsregisters en de verzameling persoonskaarten van het CBG.

Vandaag was dus een welbesteed dagje.