In verwarring door één klein woordje

Ik heb me een hele tijd een beetje de verkeerde kant op laten sturen door een verkeerd overgeschreven woordje. Een transcriptiefoutje, heet dat. Een van mijn voorouders is Jan Spanjaert en ik vond hem, 8 jaar geleden alweer, in Delft. De Digitale Stamboom Delft meldde namelijk het volgende:

Er staat attestatie van Overschie, dus dat moet betekenen dat de twee in Overschie in ondertrouw zijn gegaan, om vervolgens in Delft te trouwen. Klinkt logisch, maar de ondertrouw vinden? Nee, voor november 1632 is er geen spoor van Jan en zijn vrouw te vinden in de DTB's van Overschie. Maar toen kwamen de scans van de registers online, gauw even kijken en toen zag ik:

Er stond dus geen 'van' maar 'op'. Kennelijk heeft degene die de transcriptie ooit maakte het woordje gelezen als "af" en dat vertaald door "van". Wat er wel staat, "op", betekent dus "naar". Met andere woorden: ze zijn in Delft in ondertrouw gegaan om vervolgens in Overschie te trouwen. Dat wil dus zeggen dat er niet vóór, maar na november 1632 moet worden gespeurd in de trouwregisters van Overschie. En dan gaat het allemaal heel snel, getuige de volgende inschrijving van 12 januari 1633:

Waaruit maar weer eens blijkt hoe belangrijk het is om de originele inschrijving van een gebeurtenis te bekijken.

Het verhaal achter een 100 jaar oude penning

De bovenstaande penning was van mijn grootvader, Pier Hettema. Aanvankelijk was er niet veel bekend over de penning, in de familie wist men alleen dat het 'iets met honden te maken had'. Zoveel was wel duidelijk, gezien de voorstelling op de penning: een veldwachter of politieman met een hond, die aan de hand van een achtergebleven schoen op zoek gaan naar iemand. Je kunt je daar van alles bij voorstellen natuurlijk, het was iemand die slachtoffer was geworden van een misdrijf, iemand die spoorloos was verdwenen of iemand die betrapt was tijdens een inbraak en een van zijn schoenen had achtergelaten. Opa was bij de politie in Amsterdam, van 1908 tot 1915, dus het moest wel gaan om een gebeurtenis in Amsterdam.

Het Stadsarchief
Een verder aanknopingspunt is de datum die in de penning is gegraveerd: 18-10-1914. Misschien dat in een krant van die datum wat meer te vinden zou zijn? De aangewezen plek voor zo'n speurtocht was - een jaar of 10 geleden - het Stadsarchief van Amsterdam, toen nog knus gevestigd aan de Amsteldijk. Ze hadden daar Amsterdamse kranten op microfiche en ik ben een halve zaterdag bezig geweest om de verfilmde krantenpagina's te bekijken. Dat lukte en zo kwam ik er achter dat op 18 oktober 1914 een demonstratie was gehouden van politiehonden. Plaats van handeling: het IJsclubterrein in de hoofdstad, nu beter bekend als het Museumplein. Voor de demonstratie werd entree gevraagd en het batig saldo was bestemd voor het Steuncomité. Ik heb toen een afdruk gemaakt van het microfiche, maar het resultaat was niet echt leesbaar.

Koninklijke Bibliotheek
Oude kranten worden niet alleen bewaard door de archieven, maar ook door de Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag. Daar staan de kranten niet op fiche, maar op rolfilms en in een aparte Micro Zaal kon je die films bekijken en afdrukken. De kwaliteit van die afdrukken was al weer beter, met als gevolg leesbare kopieën. Maar wel op papier, met ieder vliegenpoepje en kreukeltje van de originele pagina weergegeven in genadeloos zwart/wit. Nadeel: sommige woorden vielen weg in een zwarte schaduwvlek. Er was wel een trucje voor, door nogmaals een afdruk te maken, met een lichtere instelling van de apparatuur, maar dat kostte weer extra tijd en extra geld (10 eurocent per afdruk, dus dat viel nog mee).

Kranten.kb.nl
Een verdere verbetering kwam, toen de KB besloot, om kranten te digitaliseren en aan te bieden op een website. Dat werd dus kranten.kb.nl, een site die inmiddels is opgegaan in een groter geheel onder de naam Delpher. Via dat kanaal kreeg ik nog meer informatie over de gebeurtenissen op 18 oktober 1914. Hier een aankondiging van de dag:

En een dag later stond er een verslag in de krant over de demonstratie. Dat ziet er zo uit:

Delpher.nl
Zoals gezegd, de website kranten.kb.nl is opgegaan in het grotere verband Delpher.nl. Op die site zijn de kranten van de KB terug te vinden, maar ook boeken en tijdschriften van andere instellingen. Het lijkt er een beetje op, dat de servercapaciteit van Delpher.nl wat te klein is om alle bezoekers ten dienste te staan. Soms duurt het erg lang voordat een zoekresultaat op het scherm komt. Op andere momenten krijg je geen hits op een zoekvraag (terwijl je vroeger wel een hele reeks hits kreeg). Laten we hopen dat ditr kinderziekten zijn en dat de capaciteit wordt vergroot.

Jippie, we gaan op vakantie!

Dat roepen we tegenwoordig, en daarna is het hollen naar het reisbureau om stapels folders te halen over gebieden die warm, ver weg en/of goedkoop zijn. All inclusive hier, stedentrips daar, of een avontuurlijk verblijf in de ongerepte natuur, of een luxe cruise.



Dit jaar ga ik wat meer aandacht besteden aan de situatie 100 jaar geleden, bijvoorbeeld om wat meer te vertellen over de Eerste Wereldoorlog, bronnenonderzoek en aanverwante zaken. Maar voordat het ernst wordt, eerst even aandacht voor de vakantie.
Hoe ging dat in 1914? Gingen de mensen er weken tussenuit om de accu weer op te laden? Als ik zie hoe weinig vrije dagen de agenten bij de politie van Amsterdam opnamen, denk ik dat er van echte vakanties geen sprake was. In het archief van de Amsterdamse Politie vond ik een goedkeuring voor 3 vrije dagen die mijn grootvader in december 1914 wilde opnemen.



Nieuwsgierig geworden ben ik toen verder gaan grasduinen. En toen vond ik in het Jaarverslag 1914 van de Gemeente Amsterdam de volgende beschrijving:

Reken maar even mee, dat zijn dus werkdagen van meer dan 10 uur! Daar moesten we maar eens aan denken als we nu dagen of zelfs weken opnemen om op vakantie te gaan.

Hoog bezoek in 1914

Van de week was ik aan het spitten in het Stadsarchief van Amsterdam, met als doel om meer te weten te komen over mijn opa. Hij was agent van politie van 1908 tot 1915. Mijn nieuwsgierigheid had als resultaat een rijtje van 20 archiefstukken. Die werden neergezet in een eigen archiefkar, van drie verdiepingen. Kortom, ik was weer even zoet. Dikke boeken, sommige losbladig, andere ingebonden, zodat ik moest wisselen tussen een leeskussen en de gladde tafel. En tijdens het bladeren komen allerlei leuke bijvangsten naar voren. Bijvoorbeeld een dagorder van de Amsterdamse Politie voor het bezoek van Hunne Koninklijke Hoogheden, de Koning en Koningin van Denemarken. Nergens staat, om welke koning het precies gaat, maar dat is begrijpelijk. Als we het nu hebben over de Belgische koning, dan wordt er ook meestal niet bijgezet dat het om koning Filip gaat. Dat wordt gezien als 'general knowledge'.

Even speuren dan maar via Wikipedia, en het blijkt te gaan om koning Christiaan X en koningin Alexandrine, dochter van groothertog Frederik Frans III van Mecklenburg-Schwerin, en dus een nicht van prins Hendrik der Nederlanden. Prins Hendrik en koningin Wilhelmina vormden in 1914 de ontvangende partij van het staatsbezoek.

De Hoofdcommissaris laat weten wat zijn manschappen allemaal dienen te doen tijdens het bezoek. Het hoge gezelschap komt aan op het Centraal Station en zal van daar per koets aan het Paleis op de Dam rijden. Aan weerszijden van het Damrak zal dan een erewacht van de politie staan opgesteld. In de kranten uit die tijd staat het hele programma vermeld, inclusief alle tijden. Dat zou tegenwoordig niet meer gebeuren, maar het gaat hier om de tijd voor de Grote Oorlog (wat later de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten).

In de schouwburg werden enkele tableaux vivants getoond, die aangaven dat de banden tussen Nederland en Denemarken ver teruggaan. Ons land was bijvoorbeeld een van de geprefereerde handelspartners in de Oostzee. Door diverse verdragen hoefden Nederlandse schippers minder tol te betalen als zij de Sont passeerden. (En daar komen we meteen weer uit bij een van mijn favorieten onderwerpen, de Sont Tolregisters. Archiefonderzoek kan soms heel leuk zijn). De Zweedse koning had echter andere plannen, hij wilde de Oostzee annexeren en het water als een Zweedse binnenzee bestempelen. Een oorlog was weer een feit en het is aan admiraal Michiel de Ruyter te danken dat Denemarken in dit conflict als winnaar naar voren kwam. Lees hier hoe dat in zijn werk ging.

Even een plaatje van de slag in Sont, uitgevochten in 1658 en bedoeld om de Nederlandse handelsbelangen in de Sont veilig te stellen. Het schilderij hangt in het Nederlands Scheepvaartmuseum.

Maar terug naar 100 jaar geleden, toen er een rijtoer werd gemaakt door Amsterdam. In drie kwartier kregen de buitenlandse gasten een mooi beeld van de hoofdstad. De route zag er als volgt uit:

En als je dat intekent op een kaart uit die tijd (ik gebruik hier een plattegrond uit 1912) dan ziet de route er als volgt uit:

Briljant plan voor monnikenwerk

Monnikenwerk, het slaafs overschrijven van een boek, werd overbodig toen de boekdrukkunst werd uitgevonden. Dat leidde tot werken zoals "Die hystorie vanden grooten Coninck Alexander", waarvan hierboven een fragment dat is gehaald van de website van de Koninklijke Bibliotheek.

Tegenwoordig is monnikenwerk een ander woord voor een klus waar je heel veel energie in moet stoppen. Het resultaat van zo'n klus kan heel aangenaam zijn, zoals blijkt uit een plan dat is opgesteld door Arie M. Butterman. Arie heeft zich voorgenomen om het doopboek van 's Gravendeel - dat niet meer bestaat - te reconstrueren aan de hand van secundaire bronnen. Niet alle registers van voor 1811 hebben de tand des tijds weten te weerstaan. Ze zijn bijvoorbeeld verloren gegaan door brand, overstroming of een bombardement.
's-Gravendeel ligt vlakbij Dordrecht, zoals te zien is op het kaartfragment hier onder. Ik vond deze kaart in de atlas van Fredrik V, die wordt bewaard bij de koninklijke bibliotheek in Kopenhagen. De atlas is online te zien.

De doopregisters van 's-Gravendeel zijn er niet meer, wat overigens ook geldt voor andere registers uit de tijd voor de Burgerlijke Stand. Sinds kort is het mogelijk om het Repertorium DTB van het Centraal Bureau voor Genealogie online te raadplegen. Daarin is te zien welke boeken er nog zijn en waar ze bewaard worden.

Hoe het in zijn werk gaat
Terug naar 's-Gravendeel en het idee van Arie Butterman. Zijn redenatie luidt als volgt: als mensen gaan trouwen na 1811, dan moeten ze een uittreksel uit het doopboek inleveren. Al die uittreksels zijn bewaard gebleven in de collecties HuwelijksBijlagen (HB) van de archieven. Tegenwoordig zijn die collecties ook online te bekijken via de https://familysearch.org/search/collection/list#page=1&countryId=1927059. Als een groepje mensen bereid is om die verzameling HB's door te spitten en alle dopen van 's-Gravendeel te noteren, dan kan een deel van het doopboek worden gereconstrueerd.

Volgens Butterman moet op deze manier zo'n 70 procent van het doopboek terug te halen zijn. Het lukt alleen niet bij mensen die vroeg zijn overleden of die nooit getrouwd zijn. Een briljant plan, dus. Wie er meer over wil weten kan de handleiding bekijken op de site van Piet Molema, die me op het spoor zette van dit reconstructieplan.

Hartelijk dank, Piet.

Taalgebruik bij een steekpartij in 1724 - 2 -

In dit tweede deel ga ik dieper in op de steekpartij en op de manier waarop de getuigen een en ander hebben verteld, in mei 1724.

Er werd uitgebreid onderzoek ingesteld naar de "de begaane manslag van Toon Jansen muller", want niet alleen was de moord een ernstig delict, de molenaar vormde ook een belangrijke schakel in de voedselketen van de stad. Zonder molenaar geen meel en dus kon de bakker geen brood bakken.

Het dossier over de moord beslaat een aantal pagina's en al lezend kon ik een reconstructie maken van de gebeurtenissen.

Hoe het allemaal begon
Voordat de steekpartij plaatsvond, is er onenigheid geweest tussen Toon Jansen, de molenaar, en Harmen Jansen, zoon van Jan Joore. Daarbij zijn enige rake klappen uitgedeeld. Toon had wat we tegenwoordig 'een kort lontje' noemen.

Jan Joore en zijn vrouw liepen naar het huis van Tijmen Elbertsen. Daar zijn enige harde woorden gevallen. Jan Joore kwam naar buiten, achtervolgd door Toon Jansen. In de tuin zijn de twee gaan vechten. Ze vielen op de grond en Jan Joore lag bovenop Toon Jansen. Tijmen Elbertsen heeft Jan Joore aan zijn been van Toon Jansen getrokken. De twee stonden weer op en gingen elkaar weer te lijf. Burgemeester Ingen en Jurrie Ellerbeek kwamen langslopen en zij hebben de twee vechtersbazen uit elkaar gehaald om de vrede te bewaren.
Toen kwam de zoon van Jan Joore, Harmen Jansen, aanlopen met een poltse in zijn handen, waarmee hij Toon Jansen een klap in het gezicht gaf.

Poltse is een wat andere schrijfwijze voor pols, ofwel polsstok. Een houten staak met een schijf aan de onderkant, gebruikt om over sloten te springen. De afbeelding is uit een verhandeling van Roemer Visscher, die stelde: "men moet niet verder springen dan dat zijn pols lang is".

Toon heeft de poltse afgepakt, waarna Harmen wegvluchtte. Even later kwam hij terug met een eind hout om toch zijn gram te halen. Weer een vechtpartij, met de dodelijk messteek tot gevolg.

Taalvarianten
In het verslag worden de getuigen aan het woord gelaten. Hun relaas is opgeschreven zoals ze dat letterlijk gezegd hebben, wat tamelijk uniek is. Het geeft de mogelijkheid om de taal van gewone mensen met elkaar te vergelijken, zodat we kunnen zien hoe ze de klap met de polsstok beschrijven. Daarvoor het volgende lijstje, dat begint met de verwoording van Henrik Loeffsen:

waer mede hij Toon Jansen int aengesigte stiete

Tijmen Elbertsen, in wiens tuin de steekpartij heeft plaatsgevonden, vertelt het als volgt:

Dat Harmen Jansen Toon de muller met een poltse int aengesigte heeft gestoten

Johanna Rietberg oud 32 jaeren, de vrouw van Tijmen Elbertsen, vertelt het in veel minder harde woorden:

Hij heeft de muller met de poltse op de wange gestoten

Willem Jansen oud 29 jaren, liep langs toen het gebeurde en hij vertelde:

dat hij Toon met de poltse voor de kop gestoten heeft

Getuige Jurrien Ellerbeek, 30 jaar oud, heeft in zijn verklaring de volgende woorden gebruikt:

Hij stiet de muller Toon daermede voor de kop

Toon zelf heeft niets meer kunnen zeggen, van hem hebben we alleen - via een getuige - een verbale beschrijving van de voorafgaande botsing tussen hem en Harmen Jansen:

hij heeft mij op mijn bek geslagen

Taalgebruik bij een steekpartij in 1724

Een van mijn vroege verwanten, Toon Jansen, is op 23 mei 1724 om het leven gekomen bij een steekpartij. Het gebeurde bij zijn eigen molen, een paar honderd meter buiten de stadsmuren van Elburg. Exacte plaats en datum zijn bewaard gebleven in de archieven. Een pronkstuk is de acte van obductie, ofwel de vastlegging van de lijkschouwing zoals we dat tegenwoordig zouden noemen. De twee stadschirurgijns hebben de schouwing uitgevoerd en dat als volgt opgeschreven:

In deze acte staat: "Certificeeren wij ondergeschreven chirurgins der stad Elburgh, dat door order en last van haar Ed[el] aghtb[aren] beijde praesidenten sijn wij gegaen nae de aghterste mole omt lighaem van Antoni Jansen molenaer te openen, en bevonden ande slincker zijde een solutie door een mesch of ander instrument gedaen tussen de eerste en twede waere ribbe sigh penitrerende door diaphragma neffens het misenterium door gaende tot inde leever de diepte omtrent van een vinger lanckt en bevonden dat het selvige dodelijk waer. Dit aldus gedaen op den 23 mey 1724 en praesenteeren des noodts sijnde alst haar wel Ed[ele] en aghtb[are] het sal behagen t selve met eede te sterken.
Wilhelmus Decker Chirurgijn.
Barent Feith Chirurg[ijn]."

Vrij vertaald betekent dit: molenaar Antoni Jansen is in zijn linkerzij gestoken met een scherp voorwerp, mogelijk een mes. Het steekwapen is tussen twee ribben gestoken en het doorboorde daarbij het middenrif en het mesenterium (het gewelfde vlies dat de darmen verbindt met de buikwand) om uiteindelijk de lever te raken. Deze wond was de doodsoorzaak. Het lemmet was ongeveer zo lang als een vinger, dus een centimeter of 12.

De tekst lijkt de toestand van het lijk perfect te beschrijven, maar toch zit er een foutje in. De 1e en 2e ware ribben zitten namelijk bij de hals, de ribben worden al sinds 1568 van boven naar beneden genummerd. Het bewijs hiervoor is te vinden in het 7-delige anatomieboek van Antonie van Wesel, een Brabantse arts, uit 1568:

Ribben 1 tot en met 7 zijn de ware ribben, 8 tot en met 10 zijn de valse ribben en 11 en 12 zijn de zwevende ribben. Waarom de twee chirurgijns het zo hebben opgeschreven? Ze hebben ooit een medische instructie gehad, dat blijkt wel uit het gebruik van de Latijnse termen, maar wellicht is de toen opgedane kennis weggezakt? Het lijkt onwaarschijnlijk dat ze de ribben opeens andersom hebben genummerd, er zal eerder een vergissing zijn gemaakt tussen ware en valse ribben.

De schouwartsen, zo mag je ze toch wel noemen, hebben geen steekwapen aangetroffen, dus moesten zij dat in hun verslag in het midden laten. Meer zekerheid krijgen we wel uit de getuigenverhoren, die ook allemaal op schrift zijn gesteld. Zo komt Cornelis Leeuwerik aan het woord, die de dader van de steekpartij was tegengekomen op de weg naar Kampen, zonder kleren aan. Leeuwerik leende hem een mantel en vroeg waarom hij ongekleed op weg was naar Kampen. Uit de getuigenverklaring:

Hier is het bewijs dat een mes is gebruikt als steekwapen. Er staat:

en verklaarde tegens Cornelis Leeuwerik, dat hij Toon de muller met een mes in de huyd gestoken hadde maar wiste niet of hij dood of levendig was