Een kaart van 450 jaar oud

Bij mijn onderzoek naar de molenaars in Elburg deed ik een verrassende ontdekking. Jacob van Deventer, een cartograaf ofwel tekenaar van landkaarten, had rond 1560 de omgeving van Elburg in kaart gebracht. Op de kaart staan enkele molens aangegeven, waarvan je het idee krijgt dat ze zijn bedoeld als versiering.


Het linkergedeelte is een fragment van de kaart van Jacob van Deventer, die ik vond op de website van de Nationale Bibliotheek van Madrid. Die vindplaats is van belang, maar daarover later.
Het kaartgedeelte toont een stukje van de vesting Elburg, met daaronder de Steenweg recht naar beneden en het Bagijnendijkje schuin naar linksonder. Aan de Steenweg staan drie molens getekend. Mijn eerste gedachte, dat dit min of meer verluchtigingen waren, bleek niet te kloppen. Toen ik de kaart uit 1560 (eigenlijk 1564) vergeleek met de kadasterkaarten uit 1832, bleek dat de drie molens exact op de goede plaats waren ingetekend. In 1832 bestond er nog maar een, de onderste, op de hoek van de Steenweg en de Molenweg. Op de plaats van de middelste molen is een apart stukje land ingetekend. Dat was toen in gebruik als tuin, te midden van een weiland dat in de volksmond de naam Molenkamp droeg. Op de plek van de bovenste molen zit er een rare kronkel in de getekende erfafscheiding.
Kortom, de molens zijn ingetekend op de plek waar ze ooit stonden. Inmiddels is de onderste molen er ook niet meer, want deze werd afgebroken in 1897. De molen die ervoor in de plaats kwam, legde in 1930 het loodje door een felle brand.
Maar waarom was die kaart nou zo exact en waarom was de vindplaats belangrijk? De opdracht voor het tekenen van de kaarten kwam van de Spaanse vorst Filips II, die zijn troepen de weg wilde wijzen in De Nederlanden. We weten inmiddels hoe dat is afgelopen. Vandaar ook, dat een mooi exemplaar van de ingebonden atlas van Jacob van Deventer wordt bewaard in Madrid. Wie dat zelf wil bekijken, moet naar de website van de bibliotheek. In het zoekvenstertje de naam Deventer intypen en dan op het hokje met het vergrootglaasje klikken.

Update: En dan blijkt toch, dat het verhaal ietsje anders in elkaar steekt. Filips II heeft de kaarten niet besteld bij Van Deventer. Voorin de atlas staat namelijk, vrij vertaald: "Dit kaartenboek is verkregen door Carlos V in Vlaanderen - in het jaar 1545". En Carlos V (hier Karel V) was de vader van de toen 18-jarige Filips. De kaarten hebben ook een andere kleurstelling dan de kaarten die we hier kunnen vinden. Ter vergelijking een fragment van de kaart uit Madrid (links) en de kaart die het Gelders Archief op zijn website heeft staan. De uitvoering is anders, de inhoud echter nagenoeg identiek. En dat toont meteen aan, dat Elburg al voor 1545 beschikte over drie molens ten zuiden van de vesting.