Verdwenen straatnamen in Amsterdam

Het gaat nu niet om de straatnamen die echt zijn verdwenen, zoals de Katersteeg waar ik het al eens over heb gehad, maar om de straatnamen die de bezetter niet welgevallig waren. Die namen moesten het veld ruimen. Zo werd het Jonas Daniël Meijerplein omgedoopt in Houtmarkt, om een voorbeeld te noemen. Ik wist wel dat er meer namen waren veranderd, maar niet precies om welke straten het nu precies ging. Ik ben daar in gedoken na het zien van de woningkaart van mijn opa, die aan de Sarphatistraat heeft gewoond:

Het gaat om de met potlood aangebracht aantekening in het bovenvak van de kaart. Hier een detailopname zodat het wat beter te zien is.

De naam is dus in de oorlog gewijzigd (in Muiderschans) en toen de oorlog voorbij was, werd zo snel mogelijk de oude naam weer teruggezet. Hersteld in mei 1945, dus.
Maar waarom moest de naam Sarphatistraat eigenlijk het veld ruimen?
Daarop geeft Wikipedia het antwoord: "Samuel Sarphati (Amsterdam, 31 januari 1813 – 23 juni 1866) was een Joods arts, chemicus, weldoener en broodfabrikant. Hij speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van het onderwijs, de volksgezondheid, de stedenbouw en de nijverheid van Amsterdam in het midden van de 19e eeuw."

Ook andere straatnamen moesten er aan geloven. Joodse naamgevers werden geweerd en ook straten en pleinen die naar leden van het Koninklijk Huis waren genoemd kregen een andere naam. Dat is te lezen in het volgende krantenbericht, gehaald van de website van de Koninklijke Bibliotheek:

Op de site van het Verzetsmuseum lezen we tenslotte nog het volgende: "Wat opvalt aan dit alles is dat er geen straten naar nationaal-socialisten werden genoemd, er kwam dus geen Mussertplein of Van Geelkerkenlaan. Alle naamsveranderingen werden per raadsbesluit van 18 mei 1945 teruggedraaid. Na 1945 zijn er veel Amsterdamse straten naar verzetsmensen genoemd, onder meer in het nieuwe Osdorp."

Dagje archief met hindernissen

Vandaag weer eens ouderwets naar het archief gegaan. Thuis natuurlijk zoveel mogelijk voorbereid zodat ik het maximale rendement uit mijn tijd kon halen. Dat wil zeggen: vast opzoeken welke stukken ik ga aanvragen, welke vervolgkeuzes eventueel gemaakt moeten worden en welke scans even op de PC in de studiezaal moeten worden bekeken.
In de trein een beetje doezelen en af en toe een blik werpen op het krantje. Op de puzzelpagina viel mijn oog even op:

Oh, nou dat zal dan wel. Die tekst gaat over werk en vandaag ben ik vrij. Toch? De meningen daarover lopen uiteen. Zeker toen ik merkte dat het geheugenkaartje in mijn camera raar ging doen. Een nogal boze mededeling op het display van de camera maakte duidelijk dat de beelden niet naar de geheugenkaart geschreven konden worden. Mogelijk door een defect aan die kaart. Nou, daar zit je dan. Er zat niets anders op dan in de stromende regen proberen een fotowinkel te vinden.
Uiteindelijk is dat gelukt en kon ik als een soort verzopen kat het archief weer binnengaan. Een nieuw geheugenkaartje rijker en een hoeveelheid euro's armer. En met de vaste overtuiging om volgende keer gewoon een reservekaartje mee te nemen! Ach, al doende leert men.

Het nut van deskundige hulp

Bij het speuren voor een artikel dat ik aan het schrijven ben, kwam ik een charter uit het jaar 1514 op het spoor. Veelbelovend, dus gauw aanvragen en wachten wat er op mijn tafel kwam te liggen.
Ik kreeg niet het originele charter, maar een foto ervan. Zag er best mooi uit, maar het was niet groot genoeg om de oude teksten goed te kunnen lezen:

Tja, daar zit je dan. Toch maar even het probleem voorgelegd bij de infobalie van de studiezaal, met de vraag of er misschien een grotere foto van het document beschikbaar was. Of eventueel een scan die gedownload kon worden? Dan zijn de teksten groter en kost het maken van een transcriptie veel minder tijd.
Na even piekeren kwam de dienstdoende studiezaalmedewerker met een gouden tip. Het Charter valt namelijk onder het archief van de Erfgooiers en van die groep zijn heel veel akten al getranscribeerd. Zo ook deze, zo bleek na een aantal razendsnelle bewegingen op het toetsenbord en met de muis. Allemaal te vinden in een boek over Middeleeuws recht van dr. D. Th. Enklaar. En dat boek, dat stond gewoon in de kast op studiezaal. Gauw de transcriptie op de foto zetten en ik was klaar in een fractie van de tijd die een eigen transcriptie zou hebben gekost.

Moraal van het verhaal? Durf te vragen, zodat je geen kennis die in de buurt aanwezig is over het hoofd ziet!

De transcriptie

Het gaat hier om de tweede betekenis van het woord, het overschrijven van een bestaande tekst in een meer leesbare vorm. Een oude akte ziet er misschien heel mooi uit, door het oude handschrift is de inhoud niet goed te lezen. En dat is jammer. Er is niet "het beste" recept voor het maken van een transcriptie. Je kunt er bijvoorbeeld voor kiezen om helemaal handmatig te werk te gaan. Fotokopie aan de ene kant, schrijfblok voor je neus en pennen maar.
Resultaat: een handgeschreven tekst.
Of je maakt niet eens een fotokopie, maar werkt in het archief rechtstreeks vanaf het scherm van de fichelezer. Voordeel: het kost je helemaal niets, grote nadeel: je bent heel veel tijd kwijt die misschien beter voor verder onderzoek kan worden gebruikt.

Thuis werken gaat nog altijd het beste, geen afleiding en alle tijd om een mooie transcriptie te maken. Dat kan op basis van een foto die zelf gemaakt is, of een plaatje dat van internet is gehaald. De meest simpele opzet staat op de volgende foto:

De foto is ingeladen in Paint (wordt standaard meegeleverd met Windows) en de tekst wordt getypt in Kladblok (ook standaard aanwezig op de pc). Dit werkt wel, maar de hele opzet is niet zo flexibel. Opschalen dan maar, door in plaats van Paint een meer geavanceerd tekenpakket (Paint Shop Pro) te gebruiken. Je hebt dan meer controle over het uiterlijk van de tekst.

Ook nu wordt weer een klein venstertje van Kladblok onderin beeld gezet, voor het intypen van teksten. Nadeel: Kladblok vormt nu de bottle-neck van het proces. De teksten kunnen niet makkelijk worden aangepast, met lettergroottes, onderstrepen of een andere kleur. Wie dat wil, zal gebruik moetyen maken van een betere tekstverwerker, en dan krijg je de combinatie PSP en Word.

Om dit goed te laten functioneren, moeten de twee vensters goed op elkaar worden afgestemd. Het is geen goed idee om het tekenpakket het hele scherm te laten beslaan en Word daar bovenop te zetten. Het lijkt wel makkelijk, maar zodra je iets aan de scan wilt veranderen, krijgt PSP het hele scherm en is Word weggedrukt. Na het aanpassen van de weergave van de scan moet Word dus weer worden opgezocht in de Taakbalk. Toegegevn, het kan allemaal best, maar het is lastig.
Een alternatief is het gebruik van een speciaal programma, zoals Transcript. Daarmee kunnen foto's of zelfs een lange PDF met beeldmateriaal worden ingelezen. De bovenste helft is voor de afbeelding, de onderfste helft van het scherm is voor de tekst. Met een simpele muisbeweging kan de verdeling tussen beeld en tekst worden aangepast. Gewoon de middenbalk verslepen en klaar.

Dit zijn zo'n beetje de mogelijkheden voor eigen gebruik. Een niet genoemde mogelijkheid is het gebruik van een spreadsheet in plaats van een tekstverwerker. Dat kan voor eigen gebruik maar ook als je meedoet aan een crowdsourcing-project. De organisatie verstrekt zo'n rekenblad, dat al gedeeltelijk is ingevuld. Voorbeelden zijn het project over de volkstelling van 1744 in Friesland (via archief Tresoar).

Van Tresoar kregen we een nogal 'breed' spreadsheet, wat wil zeggen dat er veel kolommen waren voorgedefinieerd. Dat is gedaan om met alles rekening te houden, zoals voornaam en patroniem maar ook voornaam en familienaam. Ook waren er drie kolommen voor het aangeslagen bedrag (guldens - stuivers - penningen) en aparte kolommen om aan te geven of iemand insolvent of gealimenteerd was. Het spreadsheet wordt gebruikt in combinatie met de scans van de website van Tresoar.
Een ander 'voorgekookt' spreadsheet krijg je bij deelname aan het project Militaire Stamboeken van Genver.

De beelden zijn in dit geval afkomstig van de website Familysearch, en die moeten afbeelding voor afbeelding worden geladen. Ook hier is het weer zaak, om de afmetingen van de twee deelvensters (browser en spreadsheet) goed op elkaar af te stemmen.
Er zijn ook projecten waarbij zowel de beelden als de invulschermen worden aangeboden. Een mooi voorbeeld is het project Amsterdamse Bevolkingsregisters van VeleHanden. Deelnemers loggen in op een website en krijgen dan het volgende voor hun neus:

Het gaat om bladen met soms wel 40 namen van bewoners. Die namen moeten ingevoerd worden in een spreadsheet-achtig formulier. De website biedt wel de mogelijkheid om per ingevulde regel de scan een stukje op te schuiven, maar de praktijk leert, dat je dat beter met de hand kunt doen. Net zoals bij de andere methoden die ik hier heb beschreven, trouwens.
Welke methode je ook kiest, het is wel verstandig om regelmatig het resultaat op te slaan. Alleen bij VelHanden hoeft dat niet.

Persoonlijke ervaringen
Hoe denk ik er zelf over? De handmatige aanpak (puur schrijven) was mijn eerste poging. Ik weet nog wel dat ik twee uur bezig ben geweest om een testament vanaf de fichelezer over te schrijven. Niet echt handig.
Daarna heb ik geëxperimenteerd met combinaties van tekenprogramma's en tekstverwerkers tot ik Transcript ontdekte. Ideel voor thuisgebruik maar ook handig om op USB-stick mee te nemen naar een andere lokatie.
Pas sinds de komst van de diverse crowdsourcingprojecten ben ik deels afgestapt van Transcript. Het werken met een spreadsheet is wel handig, alleen moet je erg bedacht zijn op de onhebbelijke neiging van Excel om je invoer aan te vullen. Heb je een aantal keer de naam "Frederik" ingevuld, dat wil Excel dat er ook van maken als de naam "Fredrik" langskomt.
Ook is het lastig, dat niet elke partij dezelfde volgorde aanhoudt. Bijvoorbeeld:
voornaam - tussenvoegsel - familienaam en
voornaam - familienaam - tussenvoegsel
De eerste heb je bij VeleHanden, de tweede bij Genver. Je kunt dan de mist in gaan als je niet oplet.